Is Olga Tokarczuks roman Empusion inderdaad, zoals de achterflap meldt en door menig criticus is herhaald, een feministisch antwoord op Thomas Manns De Toverberg? Natuurlijk, de parallellen zijn duidelijk: ook hier speelt het verhaal zich af in en rond een sanatorium in de bergen, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, alwaar de patiënten hun tijd, naast het kuren, vooral doorbrengen met intellectuele discussies.
Als ik het mij goed herinner (het zal inmiddels bijna tien jaar geleden zijn dat ik het boek las) vormen de discussies in De Toverberg het belangrijkste bestanddeel, worden daarin filosofische en politieke ideeën onderzocht en hebben ze een vormende invloed op hoofdfiguur Hans Castorp.
Inmiddels is het al enkele weken geleden dat ik Hermann Hesse’s roman De steppewolf (1927) las. Een eigenaardig boek; ik wist niet goed wat ik ervan moest vinden, en nog minder wat ik erover kon schrijven.
Hoofdfiguur van de roman is Harry Haller, die zichzelf soms ‘Steppewolf’ noemt: eenzaam, niet geschikt zich te voegen naar de maatschappij, evenzeer dier als mens. Haller leeft als een kluizenaar, zich weliswaar ophoudend in burgerlijke huizen, maar ondertussen afgevend op de kleinburgerlijke wereld.
Lang geleden las ik Hard-boiled Wonderland en het einde van de wereld. Ik meen me te herinneren dat ik overwegend positief was over dat boek, en jarenlang heb ik me dan ook voorgenomen nog eens wat van Haruki Murakami te lezen. De keuze nu was tussen Kafka op het strand en De opwindvogelkronieken, afgaande op de lijstjes die ik zoal vond twee van Murakami’s betere of belangrijkere boeken. Omdat ik eerstgenoemde vaker tegenkwam en bovendien net iets dunner is, viel mijn keuze op dat boek.
Ergens halverwege De reparatie van de wereld hebben Leon Mordechai en hoofdpersonage Kempf een discussie over God. Plaats van handeling: Polen. Tijd van handeling: midden in de Tweede Wereldoorlog. Leon Mordechai is een ondergedoken Jood; Kempf is gedeserteerd uit de Waffen-SS. Samen trekken ze dagenlang door de bossen, debatterend en elkaar als ‘collega’ aansprekend — niet de meest veilige bedoening gezien hun omstandigheden.
Anders dan de islam erkennen hun godsdiensten — zowel het geloof dat Kempf in naam belijdt als de religie waarvan Mordechai een praktiserend aanhanger is — vele wonderen.
Portet van de kunstenaar als jongeman Toen Romain Rolland in 1915 de Nobelprijs voor literatuur ontving, schreef James Joyce al aan zijn Ulysses, dat net als T.S. Eliots The Waste Land in 1922 zou uitkomen; van À la recherche du temps perdu, Marcel Prousts zevendelige romancyclus, was zelfs het eerste deel al gepubliceerd. Kortom, het modernisme in de literatuur was druk doende ter wereld te komen. Rolland was daarentegen toch vooral de schrijver van Jean-Christophe, een vrij traditionele tiendelige romancyclus die tussen 1904 en 1912 verscheen en waarvoor Rolland de term roman fleuve muntte, wat zoiets als romanstroom of stromende roman betekent.
Een subtiele Houellebecq Is de hoofdfiguur uit Michel Houellebecqs nieuwste roman Vernietigen, Paul Raison, inderdaad de redelijkheid zelve? Zijn leven is efficiënt ingericht, vooral gericht op zijn werk als rechterhand van de minister van Economische Zaken Bruno Juge, die ‘meer dan wie ook de economische heropleving door middel van vooruitgang, industrie en technologische modernisering’ belichaamt. Met zijn liefdesleven gaat het niet best, maar Paul en zijn vrouw Prudence hebben zelfs hun mislukte huwelijk kunnen stroomlijnen: ze leven gescheiden in hetzelfde appartement met eigen kamers, koelkastcompartimenten en leefritme, waardoor ze elkaar al jarenlang niet of nauwelijks zien.
Het moet inmiddels ruim twaalf jaar geleden zijn dat ik Michel Houellebecqs Elementaire deeltjes las. Wat ik ervan vond weet ik niet meer, ik documenteerde niets van wat ik las en hoe ik daarover dacht - de reden dat ik mijn lezing nog enigszins nauwkeurig kan dateren is dat ik me herinner het boek in Londen te hebben gelezen, waar ik de meest ‘in het oog springende’ passages aan mijn vrienden voordroeg op onze hotelkamer; als Houellebecq ze al niet had geschreven om te choqueren, was dat wel de reden van mijn voordracht.
Jarenlang heb ik uitgekeken om Michel Houellebecqs debuutroman uit 1994, De wereld als markt en strijd, te kunnen bemachtigen. Ik had Elementaire deeltjes gelezen, een boek waarvan ik niet meer precies weet wat voor indruk het toen op me maakte, maar indruk maakte het zeker. Dat ik Houellebecqs eerdere roman ook moest lezen stond vast, en alleen die titel al was veelbelovend voor een maatschappijkritische jongeman die het niet zo ophad met de doorgeschoten marktwerking.
God of duivel Het is niets nieuws in het oeuvre van Karl Ove Knausgård, het optreden van het ‘bovennatuurlijke’ in zijn roman De morgenster: in zijn tweede roman Engelen vallen langzaam liet Knausgård al engelen rondlopen. Toch voelt het na zijn autobiografische, zesdelige Mijn strijd-cyclus, de duizenden pagina’s tellende minutieuze beschrijving van zijn eigen leven dat vol stond met taferelen uit het moderne alledaagse bestaan, als een breuk met dit realisme als Knausgård precies deze alledaagsheid doorboort met de mysterieuze verschijning van een nieuw hemellichaam.
In veel lijkt Charles Ferdinand Ramuz’ Schoonheid op aarde (1927) op De grote angst in de bergen. In beide romans draait de simpele verhaallijn om een Zwitserse dorpsgemeenschap die ontregeld raakt, dit keer niet doordat overmoed en hebzucht de bewoners naar het gevaar brengen, maar omdat de schoonheid temidden van hen opduikt. Maar vooral is het de stijl van Ramuz die voor de gelijkenis zorgt: zijn ‘grote boerse stijl’ waarin het niet ging om mooischrijverij maar om het weergeven van de spreektaal - terwijl Ramuz ondertussen juíst prachtig schrijft -, de eigenzinnige natuurbeschrijvingen die van de natuur meer maken dan een decor, de constante perspectiefwisselingen en -verschuivingen.