Leesnotitie: Bruno Latour - Waar ben ik? Lockdownlessen voor aardbewoners

2022-02-17
3 min read

Waar ben ik? Lockdownlessen voor aardbewoners valt te beschouwen als Bruno Latours vervolg op Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het Nieuwe Klimaatregime, dat ik eerder recenseerde. In dat boekje probeerde Latour de politieke implicaties van de klimaatmutatie of het antropoceen, wat hij eerder het Nieuwe Klimaatregime doopte, te schetsen. Hiermee bouwde hij voort op zijn Oog in oog met Gaia. Acht lezingen over het Nieuwe Klimaatregime, waarin hij de klimaatkwestie filosofisch duidde.

In Waar ben ik? probeert Latour uit de coronacrisis lessen te trekken voor de klimaatcrisis. Volgens hem kunnen we dit doen aan de hand van Franz Kafka’s beroemde novelle Die Verwandlung. In lockdown zouden wij een soortgelijke gedaanteverwisseling hebben ondergaan als Gregor Samsa in Kafka’s werk, een gedaanteverwisseling die ons perspectief op onze wereld heeft veranderd en ons nieuwe mogelijkheden tot oriëntering heeft gegeven.

Dit ’nieuwe’ perspectief past wonderwel bij het perspectief op wetenschap, cultuur en natuur dat Latour al ruim dertig jaar uitwerkt. Het idee dat handelingsvermogens zich veel verder uitstrekken dan tot wat in de filosofie het ‘subject’ wordt genoemd - de mens - maar dat ook dieren en dingen actoren zijn, vindt in Waar ben ik? onder meer zijn neerslag hierin dat Latour steevast spreekt over ‘aardbewoners’ (net als in Waar kunnen we landen?). Al die aardbewoners proberen op hun manier voor henzelf leefbare condities te creëren, en hebben niet alleen invloed op de levensomstandigheden van andere aardbewoners, maar zijn zelf ook afhankelijk van de door andere aardbewoners geschapen condities - een warboel die Latour Aarde of, met een begrip van James Lovelock, Gaia noemt. Zo bezien is het zinloos de cultuur als het domein van het menselijke handelen te onderscheiden van de natuur als het niet-menselijke, wat slechts het decor van ons handelen zou vormen: in plaats daarvan is er sprake van een continuüm dat het resultaat is van die op elkaar ingrijpende handelingsvermogens die proberen gunstige omstandigheden te bewerkstelligen.

Bruno Latours werk biedt een unieke manier om te denken over de relatie tussen mens en natuur - waarbij het spreken over zo’n relatie alweer het onderscheid introduceert dat Latour juist bestrijdt. In Waar ben ik? probeert hij dat denken te gieten in een meer literaire vorm - zelf spreekt hij van een ‘filosofisch sprookje’. Deze vorm overtuigt echter niet erg. Wat een manier zou kunnen zijn om zijn ideeën op een nieuwe manier te verduidelijken, verzandt daarentegen in vaagheden: begrippen worden niet gedefinieerd of toegelicht, het verband met Kafka’s novelle blijft steken in algemeenheden, en uiteindelijk is onduidelijk hoe de lockdown nou precies tot de heroriëntering leidt die Latour beschrijft. De coronacrisis biedt een uitstekende illustratie van Latours denken, zoals hij eerder in een interview in Trouw zelf ook aangaf:

“Het virus profiteert dus van andere netwerken die wij zelf hebben aangelegd: gezondheidssystemen, markten, vliegtuigen. Dit is precies wat ik bedoelde met mijn actor-netwerk-theorie: het virus is volledig ­genetwerkt. Het is één schakel in de hele keten. We moeten stoppen het individuele los te zien van het collectieve waarin het zich bevindt.”

Het ligt daarom inderdaad voor de hand om via de coronacrisis uit te leggen hoe we de nog grotere klimaatcrisis kunnen begrijpen. Helaas laat Latour door Die Verwandlung hiertussen te plaatsen in mijn ogen die kans liggen. Terwijl Latours kritiek op de moderniteit en het bijbehorende vooruitgangsdenken onverminderd krachtig blijft, vindt zij in Waar ben ik? niet haar krachtigste uitdrukking.