Leesnotitie: Olga Torkarczuk - Empusion
Is Olga Tokarczuks roman Empusion inderdaad, zoals de achterflap meldt en door menig criticus is herhaald, een feministisch antwoord op Thomas Manns De Toverberg? Natuurlijk, de parallellen zijn duidelijk: ook hier speelt het verhaal zich af in en rond een sanatorium in de bergen, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, alwaar de patiënten hun tijd, naast het kuren, vooral doorbrengen met intellectuele discussies.
Als ik het mij goed herinner (het zal inmiddels bijna tien jaar geleden zijn dat ik het boek las) vormen de discussies in De Toverberg het belangrijkste bestanddeel, worden daarin filosofische en politieke ideeën onderzocht en hebben ze een vormende invloed op hoofdfiguur Hans Castorp. In Empusion daarentegen lijken ze enerzijds als decor te dienen, om zoiets als de sfeer van De Toverberg op te roepen (soms zijn het nauwelijks serieuze discussies te noemen, of wordt er alleen gesuggereerd dat er wordt gediscussieerd zonder dat de lezer het te lezen krijgt), en vormen ze anderzijds een parodie op de zogenaamd ‘mannelijke’ intellectuele discussie: hoezeer ook de mannen (dit boek wordt vrijwel uitsluitend door mannen bevolkt, en in zoverre er vrouwen zijn blijven ze naamloos, of sterven ze) het over elk mogelijk onderwerp oneens zijn, ze weten elkaar telkens te vinden in hun misogynie. Elke discussie loopt steevast uit op het onderwerp de vrouw, en de denigrerende opmerkingen die daarin worden gemaakt en aanvankelijk vooral stuitend zijn, worden langzamerhand zo over-the-top dat ze lachwekkend worden, totdat blijkt dat Tokarczuk hiermee een hele reeks aan ‘grote denkers’ zoals Plato, Augustinus, Darwin en Sartre heeft geparafraseerd.
Tegelijkertijd lijkt hoofdfiguur Miesczysław Wojnicz niet werkelijk onder de indruk te zijn van deze discussies; nee, eerder zijn het de gesprekken die hij in de beslotenheid van diens kamer voert met Thilo von Hahn, die net als hem op enige afstand staat van het haantjesgedrag van de andere mannen, die een vormende invloed hebben op Wojnicz.
Empusion is in mijn ogen eerder een knipoog naar dan een antwoord op De Toverberg. De roman deed mij evenzeer denken aan het werk van Charles-Ferdinand Ramuz (zoals Schoonheid op aarde en vooral De grote angst in de bergen): de collectieve vertelstem die her en der het woord neemt en waarvan het persectief de lezer niet direct duidelijk is (al schijnt die ook in De Toverberg op te treden - een van de zaken die ik me niet meer goed herinner), en de manier waarop de omgeving van het sanatorium, de bossen op de berghellingen, de natuur zélf zich in het verhaal mengt, zijn aspecten die herinneren aan Ramuz - die honderd jaar eerder nog vernieuwend was.