Leesnotitie: Michel Houellebecq - Elementaire deeltjes

Het moet inmiddels ruim twaalf jaar geleden zijn dat ik Michel Houellebecqs Elementaire deeltjes las. Wat ik ervan vond weet ik niet meer, ik documenteerde niets van wat ik las en hoe ik daarover dacht - de reden dat ik mijn lezing nog enigszins nauwkeurig kan dateren is dat ik me herinner het boek in Londen te hebben gelezen, waar ik de meest ‘in het oog springende’ passages aan mijn vrienden voordroeg op onze hotelkamer; als Houellebecq ze al niet had geschreven om te choqueren, was dat wel de reden van mijn voordracht.

Nu herlas ik het boek, direct na lezing van Houellebecqs nieuwste roman, Vernietigen, en zijn debuutroman De wereld als markt en strijd. De grondthematiek is zeer herkenbaar: opnieuw ligt Houellebecqs kritiek op de westerse liberale, individualistische cultuur ten grondslag aan de roman. Net als De wereld als markt en strijd lijkt Houellebecq een romanvorm ‘bedoeld om onverschilligheid of absolute leegte te beschrijven’ te zoeken, iets wat hij in die roman paradoxaal genoeg (bij monde van een personage of de verteller, dat weet ik niet meer) niet mogelijk achtte en tegelijkertijd bereikte. Meer dan in die roman lijkt Houellebecq zich in Elementaire deeltjes aan bepaalde romanconventies te houden: er is veel aandacht voor de ontwikkeling van de personages, er is ruimte voor hun relaties tot andere figuren, en het verhaal lijkt uiteindelijk toe te werken naar een eindpunt, een afwikkeling van opgezette lijnen. Tegelijkertijd is het - ook méér dan De wereld als markt en strijd - doorspekt met elementen die misschien niet geheel vreemd, maar toch wel uitzondering zijn in de roman: lange theoretische, sociologische, cultuurhistorische en (natuur-)wetenschappelijke passages, ongewone wisselingen in zowel stijl en register als in perspectief, waardoor het vertelperspectief iets ongrijpbaars krijgt, een raamvertelling die lange tijd slechts gesuggereerd wordt, en pas op het eind explicieter op de voorgrond wordt geplaatst.

Misschien het meest in het oog springende verschil tussen De wereld als markt en strijd en Elementaire deeltjes is dat waar in het eerste werk het pikzwarte wereldbeeld slechts verluchtigd werd door ironie, Elementaire deeltjes vooruit lijkt te wijzen naar een mogelijke oplossing voor de makkes van de westerse liberale orde. ’ Lijkt’, want het is maar de vraag hoe wenselijk het posthumanistische toekomstbeeld dat Houellebecq hier schetst werkelijk is.

Elementaire deeltjes kon toen het uitkwam rekenen op een op zijn zachtst gezegd gemengde ontvangst. Visionair, zei de een, reactionair de ander. Voor beide kwalificaties lijkt Elementaire deeltjes mij toch te ambigu, te gelaagd. Ja, de nazaten van de hippiebeweging en mei ‘68 krijgen er genadeloos van langs, en zij zouden met de strijd voor individuele vrijheden, vrije liefde (of seks) en het loskomen van het traditionele gezin aan de wieg hebben gestaan van de doorgeslagen individualistische strijd die alle aspecten van het moderne leven heeft doortrokken, maar enerzijds gebeurt dit af en toe op zulk een groteske wijze dat er ironische distantie ontstaat, en anderzijds is het juist in deze context dat het personage Bruno liefde lijkt te vinden en voor het eerst in zijn leven geluk ervaart. En ja, Houellebecq schetst een toekomstbeeld waarin de mens zijn eigen opvolger heeft geschapen die vrij is van de menselijke zwaktes en volledig gelukkig is, maar werpt daarmee juist de vraag op of onze menselijkheid niet een te grote prijs is voor het geluk. En daarbij: of de standpunten van de schrijver - in zoverre een roman daar überhaupt de uitdrukking van is - overeenkomen met de jouwe maakt een roman niet goed of slecht.